Chłopi

Ciężka była dola chłopa pańszczyźnianego. A jeśli jeszcze przyszło muś żyć w dobrach uprzemysłowionych, miał podwójnego pecha. Powszechnie bowiem praca w hutach, a zwłaszcza kopalniach traktowana była jako powinność pańszczyźniana. Tak więc kierowano chłopów do kopania rudy i zwożenia jej do hut, odwadniania kopalń, transportu drewna i węgla. Zapotrzebowanie na pracę uzupełniano najmem wolnym lub przymusowym, zwłaszcza tam gdzie pracy było dużo, a sama pańszczyzna nie wystarczała. Za najem płacono, choć marnie. Tyle, że najemnik przymusowy do roboty iść musiał, czy mu się to podoba czy nie i odrobić określoną ilość dni. W efekcie nie dość, że chłopi musieli odrobić co tydzień pańszczyznę pieszą i sprzężajną (własnym zaprzęgiem) na polach, to jeszcze jako najemnicy pracować w kopalniach. A były jeszcze daremszczyzny – różne drobne prace wykonywane na rzecz dworu. W dobrach rządowych najem przymusowy i daremszczyzny zostały zniesione w 1817 r., różnie to jednak bywało wobec oporu władz górniczych, które nie chciały pozbywać się najemnika przymusowego. Tak więc umęczeni włościanie z dóbr górniczych słali zażalenia do władz. Tak jak chłopi z Krzyżowej Woli w gminie starachowickiej, którzy w 1821 r. skarżyli się do Dyrekcji Górniczej, że nie są w stanie wyrobić się z obowiązkami, bo oprócz należnej powinności tygodniowej „jeszcze i tak wyganiani bywamy bydłem do różnej roboty skarbowej za najem”, czyli w tym przypadku do wożenia rudy i węgla.

Sytuacja w dobrach prywatnych była podobna, a nawet gorsza, bo tu najem przymusowy przetrwał dłużej. W dobrach ostrowieckich włościanie wszystkich wsi zwyczajowo zobowiązani byli do odrabiania pańszczyzny pieszej i sprzężajnej przez określoną liczbę dni w tygodniu oraz daremszczyzn na rzecz dworu. I tak na przykład w 1823 r. chłopi z Częstocic musieli „stróżę kolejno po dwóch dniem i nocą na folwarku Częstocic odbywać, owce myć i strzyc, rzepę, kapustę i inną jarzynę obierać, konopie moczyć, międlić i ile wypadnie oprząść, oraz (…) trzodę dworską pasać i obrządzać”. Żyć nie umierać.

W dobrach ostrowieckich od początku XIX w. działał wielki piec w Kuźni wraz z fryszerkami, były też kopalnie rudy, a w lasach wypalano węgiel. Wykorzystywano więc najem przymusowy. W wykazie powinności chłopów dóbr Klucza Ostrowieckiego z 1830 r. czytamy, że „najem pańszczyzny do dworskiej roboty bez wyjątku robić powinni, to jest dzień ciągły w dwie pary bydła złp. 2, dzień chłopskiej ręcznej roboty groszy 20…”. Dalej czytamy, że najem „do żniwa, młocki, kośby i fabryk” wyniósł w skali roku 6000 złotych polskich. Chłopi, jako pracownicy niewykwalifikowani, kierowani byli zazwyczaj do robót pomocniczych, na przykład trzy razy w tygodniu wozili rudę z kopalń Jędrzejowicach do wielkiego pieca w Kuźni. Do kierowania wydobyciem i do pracy w samej hucie zatrudniano oczywiście fachowców. I tak w wykazie „włościan wsi zarobnej Kuźni ich zabudowań, powinności, danin, czynszów i daremszczyzn” figuruje tylko jeden chłop odrabiający pańszczyznę i płacący czynsz. Pozostali mieszkańcy osady to fachowcy – majstrowie wielkiego pieca i fryszerek, kowale młotowi, cieśle – zwolnieni z wszelkich powinności i opłat. W 1847 r. w sąsiednich dobrach bodzechowskich we wszystkich wsiach odrabiano pańszczyznę pieszą, a tylko w kilku sprzężajną. Najwięcej jej odrobili włościanie z Goździelina, co pewnie nie jest przypadkiem. Działały tu kopalnie zaopatrujące w rudę wielki piec w Bodzechowie.

Tak więc, gdy w marcu 1864 r. carski ukaz uwłaszczeniowy zniósł pańszczyznę, uradowani chłopi poczęli wznosić dziękczynne pomniki. Jeden z nich uchował się w Goździelinie, a na nim inskrypcja: Dzięki czyniąc /MATCE NAJŚWIĘTSZEJ/i NAJJAŚNIEJSZEMU/ALEXANDROWI II/Cesarzowi Wszech Rossyi/Królowi Polskiemu/Za usamowolnienie w 1864 r./Na dowód tej wdzięczności/Włościanie Gminy Bodzechów/Pomnik ten w r. 1865/wystawili.

Wizerunek oracza na pomniku w Goździelinie

Reforma uwłaszczeniowa nie zawsze przebiegała gładko. Koloniści górniczy z podostrowieckich wsi mieli problemy z uzyskaniem gruntów na własność. No bo skoro górnik, to już nie chłop i się nie należy. Więc górnicy z Jędrzejowic czy Mychowa musieli udowadniać, że wcześniej jako poddani świadczyli też zwyczajowe powinności włościańskie. W kolejnych latach chłopi wciąż obecni byli w przemyśle, już jako wolni robotnicy najemni. I wciąż najczęściej znajdowali zatrudnienie w kopalniach. W drugiej połowie XIX w. kopalniach Zakładów Ostrowieckich zatrudniano na stałe 250-300 osób, a w sezonie letnim dodatkowe kilkaset. Sezonowi rekrutowali się z okolicznych małorolnych chłopów. W tej liczbie były i kobiety, pracujące głównie w kopalniach odkrywkowych, takich jak „Stefania” koło Janika. Zarobki były nędzne, od ok. 30 do 70 kopiejek za dzień pracy, przy czym najniższą stawkę otrzymywały robotnice ciągnące taczki z urobkiem. Po sezonie wracano do swoich wsi, ale z biegiem czasu duża część chłopów oderwała się zupełnie od rolnictwa i na stałe związała się z przemysłem jako wykwalifikowani robotnicy.

Chłopi przy pracy w kopalni odkrywkowej "Stefania",

lata 80. XIX w.

Piekło pod Niekłaniem

W 1921 r. Zakłady Ostrowieckie zawarły lukratywny kontrakt z Ministerstwem Kolei Żelaznych na produkcję wagonów. W związku z tym przystąpiono do realizacji planu inwestycyjnego. Między innymi zakupiono kilkadziesiąt kilometrów kwadratowych lasów i gruntów w majątku Niekłań w powiecie koneckim, niedaleko Stąporkowa, gdzie urządzono wytwórnię drewna wagonowego z tartakiem, suszarnią, warsztatami obróbki i wykańczalnią. Drewno to jedno, ale nie bez znaczenia był fakt, że tereny pod Niekłaniem to obszar rudonośny. Po I pierwszej wojnie światowej, ze względów geopolitycznych ustał napływ wysokoprocentowych rud żelaza z terenów Ukrainy. Do łask wróciły wówczas rudy rodzime, otwierano nowe kopalnie i szukano nowych złóż. I tak na ok. 280 ha lasu pod Niekłaniem Zakłady Ostrowieckie założyły kopalnię „Piekło”. Nie dlatego, ze ktoś z kierownictwa miał skłonności sataniczne. Tuż obok znajduje się leśne uroczysko o tej nazwie – skałki o fantazyjnych kształtach, gdzie kiedyś miały pokutować diabły… Dziś to rezerwat przyrody „Skałki Piekło pod Niekłaniem”.

Rezerwat "Skałki Piekło pod Niekłaniem"

Rudę żelaza wydobywano w rejonie Niekłania od wieków. Nawiasem mówiąc tą samą, którą eksploatowano w licznych kopalniach pod Ostrowcem. Złoża jurajskich żelaziaków ilastych ciągną się pasmem od okolic Ostrowca po Starachowice i Wąchock, następnie od rejonu Skarżyska w głąb ziemi koneckiej, między innymi pod Stąporków i Niekłań właśnie. W 1921 r. w kopalni „Piekło” prowadzono równolegle roboty poszukiwacze i wydobywcze, przy czym eksploatacja wyglądała tak, jak od wieków w całym Zagłębiu Staropolskim. Szyby bito gęsto, zazwyczaj przypadało ich 4 na kwadrat o boku ok. 60 m; głębokością sięgały nawet 45 m. Używano konnych kieratów i ręcznych wyciągów. Zakłady Ostrowieckie zmodernizowały kopalnię, ograniczając liczbę szybów (zachowując m.in. wentylacyjny i główny wyciągowy), zmieniając sposób eksploatacji oraz wprowadzając nowoczesne wyposażenie mechaniczne. Wybudowano maszynownię, stację pomp, warsztaty, baraki robotnicze i biura. Do 1928 r. tylko ta kopalnia w regionie była w pełni zmechanizowana, a do tego wprowadzono tu po raz pierwszy strzelanie w rudzie ilastej. Z jakim efektem, nie wiemy. Ponadto wybudowano linię kolejki wąskotorowej z kopalni do Stąporkowa, gdzie w sąsiedztwie stacji PKP znajdowały się „Prażaki Ostrowieckie” – specjalne piece do wzbogacania rudy. Stąd już prosta droga koleją do wielkich pieców w Ostrowcu. W Niekłaniu została utworzona Dyrekcja Kopalń i Lasów Zakładów Ostrowieckich, bezpośrednio podporządkowana Zarządowi Głównemu Zakładów Ostrowieckich. Bo kopalnia „Piekło” nie była jedyna w tym rejonie. Na rzecz ostrowieckiej huty pracowały jeszcze m.in. kopalnie „Piekło II”, „Czarny Las” i „Markowy Lasek”. Łącznie pracowało w nich nawet 700 osób, w tym wysokiej klasy specjaliści krajowi i zagraniczni.

Do dziś po kopalni „Piekło” zachowały się imponujące hałdy i zapadliska szybów, pozostałości rampy załadowczej, nasypu kolejki oraz fundamenty budynków: 

Kopalnia "Piekło" i "Prażaki Ostrowieckie" w Stąporkowie
na mapie z okresu międzywojennego

Pomiędzy epokami

Wiemy, że w starożytności wokół Ostrowca hutnictwo miało się świetnie, podobnie zresztą jak całym regionie. Wiemy też, że począwszy od rozwiniętego średniowiecza, a zwłaszcza nieco później działały nad Kamienną liczne kuźnice żelaza. Ale czy wiemy co było pomiędzy epokami, czyli we wczesnym średniowieczu?

Dane są skąpe nawet jeśli chodzi o sprawy podstawowe. Być może ziemia sandomierska wchodziła w skład terytorium plemiennego Wiślan, może mieszkali tu Lędzianie a może terenami tymi władało jakieś inne plemię, którego nazwa zaginęła w pomroce dziejów. W każdym razie w latach 70. X w. ziemia sandomierska dostała się pod panowanie wielkopolskich Piastów. Wtedy też powstaje gród w Sandomierzu, stając się jednym z najważniejszych ośrodków monarchii wczesnopiastowskiej. A co z hutnictwem tego okresu? Oczywiście było. Musiało być, biorąc pod uwagę militarny rozmach poczynań takiego Chrobrego i potrzeby młodego państwa. Funkcjonowało głównie przy ośrodkach władzy, grodach i większych kompleksach osadniczych. Nad Kamienną w tym okresie próżno takich szukać…

Tymczasem parę ładnych lat temu pośród lasów graniczących od północy z Ostrowcem natrafiono na ciekawe stanowisko – pozostałości wczesnośredniowiecznej osady. Na niej, liczne fragmenty ceramiki z przełomu X/XI w. i równie liczne drobne żużle żelazne. Żużel w kontekście wczesnośredniowiecznym - to się u nas raczej nie zdarza… Tyle, że na starym żużlu można się „przejechać”. W okolicy występuje obficie i prawie zawsze jest pozostałością po działalności hutników z czasów rzymskich. Stanowisko nie było badane wykopaliskowo, stąd nie wiadomo jakie były zależności pomiędzy poszczególnymi znaleziskami. Starożytne miejsce wytopu, na które kilka stuleci później przyszli nowi osadnicy? Czy może osada hutnicza z czasów Chrobrego? Jedno znalezisko rzuca światło na zagadkę. Znalezisko niepozorne – niecałe 6 cm długości i niecałe 4 cm średnicy.  Fragment glinianej dyszy, okrągłej w przekroju z podłużnym wewnętrznym kanałem. Ten skromny przedmiot był zakończeniem miecha służącego do wywołania sztucznego dmuchu w piecu dymarskim. A dmuch, wiadomo, był konieczny do uzyskania odpowiedniej temperatury i podtrzymania całego procesu. We wczesnym średniowieczu wytop prowadzono podobnie jak wcześniej w niewielkich piecach zagłębionych w ziemię. Różniły się nieco od tych starożytnych, ale najważniejsza różnica polegała właśnie na rodzaju dmuchu. Przyjmuje się, ze w starożytności piece działały w oparciu o dmuch naturalny. Inaczej we wczesnym średniowieczu; tu stosowano dmuch sztuczny, dowodem czego są liczne znaleziska glinianych dysz, prawie w ogóle nie występujące na stanowiskach z okresu rzymskiego. Fragment dyszy spod Ostrowca pochodzi z części wsuwanej do pieca, o czym świadczy jej mocno przepalony i pokryty żużlem wylot.

Mamy więc datującą ceramikę, żużle i fragment dyszy, co łącznie daje zupełnie wyjątkową osadę wczesnośredniowiecznych hutników pod Ostrowcem. Pytania jednak pozostają. Co taka osada robi pośród pustki osadniczej tego okresu na lewym brzegu Kamiennej, gdzie i wcześniej i później rozciągała się nieprzebyta puszcza? Czy to jacyś miejscowi przeszli rzekę i zagłębili się w lasy by tu kopać rudę, „kurzyć węgle” i wytapiać żelazo? Pracowali na własny rachunek czy też byli „zapleczem” jakiegoś większego ośrodka dostarczając żelazo w ramach daniny? Tylko którego ośrodka? Sandomierz – ciut za daleko, Opatów – owszem, początki tutejszego grodu mogą sięgać X-XI w.; a może pobliski Kunów jest starszy niż myślimy...? A co jeśli odkryte stanowisko nie jest jedyne i w okolicy czają się kolejne? Wszystkie odpowiedzi kryją się w podostrowieckich lasach.

Fragment glinianej dyszy znalezionej pod Ostrowcem
(zbiory Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Św.)